یکی از معیارهای سنجش بهره وری در سیستم های الکتریکی اندازه بازده انرژی است. سیستم ها می توانند آن را به طور مناسب به انرژی که صرف کارهای مفید شود بدل کنند. ضریب توان یکی از این معیارها در سیستم قدرت به شمار می رود. بازدهی مانند ایمنی و قابلیت سیستم های الکتریکی اهمیت دارد، به همین دلیل است که وجود معیارهای سنجش انرژی نیاز است. ضریب توان نشان دهنده این است که چه اندازه از توان برای انجام دادن کار مفید در سیستم الکتریکی استفاده می شود. وقتی ضریب توان مناسب نباشد، ممکن است منجر به قطعی برق یا بالا رفتن هزینه های انرژی شود. برای توضیح این که ضریب توان چیست، باید اطلاعات بیشتری درباره انواع بار الکتریکی و مؤلفه های دیگر آن آورده شود.
انواع بار الکتریکی
بارهای الکتریکی به دو دسته بارهای مقاومتی و راکتیو تقسیم می شوند. بارهای مقاومتی متشکل از عناصر و اجزای مقاومتی خالص هستند. در موقعیت های مطلوب تمام توان توان تزریق شده به بارهای مقاومتی برای فعالیت دستگاه مصرف می شود. این توان را می توان همان توان حقیقی دانست. بارهای راکتیو از بارهای مقاومتی پیچیدگی بیشتری دارند. آنها هم موجب افت ولتاژ می شوند و از منبع جریان را مصرف می کنند و هم توان مفید را استفاده می کنند. توانی که از منبع کشیده می شود فعالیتی نمی کند و در نهایت آن را به منبع باز می گرداند. توانی که بارهای راکتیو مورد استفاده قرار می گیرد در واقع کاری نمی کند.
بارهای راکتیو به دو شکل سلفی و خازنی هستند. توانی که از منبع کشیده شده در بارهای سلفی شارژ مغناطیسی تولید می کند. البته آن را بدون کار مستقیم انجام می دهد. در بارهای خازنی توان تولید شده بیشتر به مصرف شارژ خازن ها می رسد. این بارها نیز مستقیم کاری انجام نمی دهند. به طور معمول اختلاف فاز میان جریان و ولتاژ ایجاد می شود.
تعریفی از سه نوع توان
بارهای مقاومتی و راکتیو تعریف سه توان حقیقی، راکتیو و ظاهری را به دنبال دارند. توان حقیقی متناظر توان بارهای مقاومتی به شمار می رود. در واقع همان توانی است که برای کارها و فعالیت های دستگاه از آن استفاده می شود. توان راکتیو در بارهای راکتیو دیده می شود. به علت اختلاف فاز یا تأخر و تقدم میان ولتاژ و جریان در بارهای راکتیو، انرژی صرف شده راکتیو کار خاصی نمی کند. همه سیستم های الکتریکی متشکل از دو بار مقاومتی و راکتیو هستند. در یک سیستم الکتریکی توان کل ترکیبی از توان حقیقی و راکتیو محاسبه می شود. به این توان کلی توان ظاهری گفته می شود.
ضریب توان
در موقعیت های مطلوب توان واقعی که در سیستم مورد استفاده قرار می گیرد، به طور معمول از توان راکتیو بزرگ تر است. ضریب توان با نسبت توان اکتیو به توان ظاهری مساوی است. می توان آن را نسبت توان حقیقی به ظاهری نیز در نظر گرفت. بالا رفتن توان راکتیو منجر به بالا رفتن توان ظاهری خواهد شد. کم شدن بار راکتیو همراه است با کاهش ضریب توان. هر چه ضریب توان در یک سیستم الکتریکی بالاتر باشد، به این معنا است که از بهره وری بیشتر برخوردار است.
برای درک بهتر ضریب می توان یک اسب را مثال زد که ارابه ای را بر روی یک مسیر ریلی به حرکت در می آورد. اسب نمی توان روی ریل حرکت کند. زمانی که اسب ارابه را به طرف جلو می کشد، دو نیرو روی ارابه وارد می شود. یک نیرو با نیروی ریل رو به جلو موازی است و یک نیرو نیز بر آن عمود است. نیروی مستقیم را می توان همان نیرویی در نظر گرفت که به به حرکت درآوردن ارابه کمک می کند. نیروی عمودی را می توان بدون استفاده دانست. تنها کاری که نیروی عمود می کند کمک به اسب برای تلاش بیشتر است. ترکیب این دو نیرو کل نیرویی است که به ارابه تحمیل می شود.
در اینجا می توان توان اکتیو را معادل نیروی مستقیم در نظر گرفت. توان راکتیو نیروی عمودی است که کاری هم از پیش نمی برد. نیروی کلی هم همان توان ظاهری خواهد بود. هر چقدر که فاصله اسب با ارابه کمتر باشد، نیروی عمودی کمتر می شود و ضریب توان نیز به یک نزدیک تر خواهد شد. هر چقدر که ضریب توان بالاتر باشد، حرکت یا نیروی بیشتری داریم.
اهمیت ضریب توان چیست؟
در صورتی که اندازه ضریب توان کم باشد، انرژی منبع به طور کامل به کار مفید بدل نخواهد شد. این مسئله اهمیت بسیار زیادی در سیستم های الکتریکی دارد. ضریب توان موجب می شود که اضافه بار در سیستم پخش شود. به این ترتیب توان لازم بار هم اکتیو و هم راکتیو است. این سیستم الکتریکی است که باید هر دو بار را تأمین کند. توان راکتیو به طور معمول موجب می شود که مبلغ قبض برق مصرف کننده بیشتر شود. علت آن این است که شرکت برق مصرف را بر اساس توان ظاهری حساب می کند. حتی شرکت برق مصرف کننده را در صورت استفاده از توان راکتیو جریمه می کند. به این دلیل که ممکن است به اضافه بار در سیستم منتهی شوند.
در مواردی که توان را ژنراتورهای برق تولید می کنند، هزینه های اضافه ای برای ژنراتورها در اندازه بزرگ تر و سیم های بزرگ تر تحمیل خواهد شد. ژنراتور قسمتی از توان ظاهری را برای تأمین توان راکتیو مصرف می کند. ضمن این که با بالا رفتن توان ژنراتور یا ترانسفورماتور اندازه بقیه تجهیزات مانند سیم ها نیز بزرگ تر باید در نظر گرفته شوند. به همین علت است که شرکت های برق به بارهایی با توان راکتیو جریمه می دهند. امیدوارم پاسخ سوال ضریب توان چیست؟ را دانسته باشید.